Prof. Celal Şengör diyor ki: "Üniversitenin
tahammül edemeyeceği tek şey gözlemle denetlenemeyen, mantıken tartışılmayan düşünce ürünlerinin değişmez gerçekler olarak öğretilmeye kalkılmasıdır. (...) Bir yandan dünyanın yedi günde yaratıldığına inanıp jeoloji öğrenmek nasıl mümkün değilse, diğer yandan Adem ile Havva efsanesine inanıp biyoloji yapmak da öyle mümkün değildir. Dünyanın üzerindeki yedi kat göğe inanıp astronomi yapmak ne denli olanaksızsa, nedenselliği Al-Gazali'nin yaptığı gibi reddedip fizik yapmak da o kadar mümkün değildir." (1) Yine Şengör'den okuyalım: "Bilimsel olmayan bir fikir, bilim öğreten bir derste ve müfredat programında olamaz. (...) Herhangi bir önermenin bilimsel olabiLmesi için betimlediği ve/veya açıkladığı gerçek dünya ile temas kurabilmesi gerekir." (2) "Deney veya gözlemle test edilemeyen her varsayım bilimdışıdır ve güvenilemez. Buna sicim teorisi de, test yolları önermeyen tüm sosyal kuramlar ve tüm dinler de dahildir. Test edilmesi mümkün olmayan fikirlerin peşine takılan herkes cehaleti peşinen kabullenmiş demektir. Cemiyet ise cahillere teslim edilemez." (3) Atatürk'ün öncelikli amacı da "cehaleti yenmek"tir. Bu nedenle Atatürkçü eğitim her şeyden önce bilimseldir. Bilimselliğin temelinde ise laiklik vardır. Atatürk, yeni Türkiye'de okullarda Türk çocuklarına okutulacak ders kitaplarının bilimsel, laik ve ulusal, dolayısıyla çağdaş olmasına büyük özen göstermiştir. Bu nedenle "Dinler Tarihi" ve onun içinde "İslam Tarihi ve Türkler" anlatılırken/yazılırken de bu "bilimsellik" ve "ulusallık" ölçülerinin göz ardı edilmemesini istemiştir. Atatürk tarih ders kitaplarındaki "İslam Tarihi ve Türkler" konusunun da dinsel kaynaklarla değil, tamamen "bilimsel" kaynaklarla, "belgelerle" anlatılmasını istemiştir. Ancak Atatürk'ün bu isteği tam olarak yerine getirilememiştir. Bunun üzerine Atatürk, oturmuş liselerde okutulacak olan "Tarih II, Orta Zamanlar" adlı kitabın "İslam Tarihinin Doğuşu ve Gelişimi" bölümünün önemli bir kısmını kendisi yazmıştır. (4) (5)
Afet İnan'a kulak verelim:
"Yalova'da çalışmalarda ele alınan konuyu da belirtmek isterim. İslam tarihi için hazırlanan yazıyı Atatürk iyi bulmamıştı. Onun için bana söylediği şu oldu: 'İslam tarihine ilişkin kitapları toplayınız. Yalova'ya götüreceğiz.' Bir sandık kitap oraya götürüldü. Ayrı ayrı kimselere bunları okuyup not almaları için vazifeler verildi. Ben de bunlardan bir kısmını okudum. Atatürk, özellikle Hz. Muhammed'in gazvelerini incelerken, onların haritalarını da kendisi çizmiştir." (6) Burada, peki ama Atatürk "İslam Tarihi" yazacak kadar bilgi, birikime sahip midir sorusu akla gelebilir. Evet, sahiptir. Şöyle ki: Atatürk'ün okuduğu 4289 kitaptan 16'i doğrudan dinle ilgilidir. Bunlardan 121'i doğrudan İslam diniyle, 21 'i diğer dinlerle, 19'u da din, toplum ve siyasetle ilgilidir. Özetlemek gerekirse Atatürk, Filibeli Ahmed Hilmi'nin "Allah'ı İnkar Mümkün müdür?", "Tarih-i İslam"; Bon Sens'in Abdullah Cevdet Çevirisi "Akl-ı Selim "; Cemil Sait'in "Kur'an-ı Kerim Tercümesi"; Ruşeni'nin "Din Yok Milliyet Var"; Ahmet Naim'in "Sahih-i Buhari ", "Kitabı Mukaddes "; Ziya Paşa'nın "Endülüs Tarihi"; R. Rozy'nin "İslam Tarihi Üzerine Deneme"; Ernst Haeckel'in "Din ve Evrim "; Corci Zeydan'ın "Medeniyet-i İslamiye Tarihi"; M. Şemsettin Günaltay'ın "İslam Tarihi"; Enrico Insabato'nun "İslam ve Müttefiklerinin Politikası" ve Leon Caetani'nin Hüseyin Cahit Yalçın tercümesi 9 ciltlik "İslam Tarihi" adlı eserlerini altını çizerek, sayfa kenarlarına notlar alarak okumuştur. (7) Atatürk bu okumalarında özellikle Leon Caetani'nin "İslam Tarihi" adlı kitabından etkilenmiştir. Caetani, İslam Tarihi'ne "dinsel" bir gözle değil "akılcı" ve "bilimsel" bir gözle yaklaşan biridir. Atatürk, "Tarih II" kitabında "İslamiyet'in Doğuşu " bölümünü yazarken daha çok Caetani'nin yazdıklarından yararlanmıştır. (8) (9)
Atatürk'ün "Tarih II" kitabı için Kur'an'la ilgili yazdıklarının bir kısmı şöyledir: "Muhammed'in bir melek ile ve Allah ile hakikaten konuşmuş olduğu kanaatinde bulunanlar olduğu gibi, Muhammed'in isteyerek böyle söylediğini de ileri sürenler olmuştur. Bu faraziyeleri bir kenara bırakmak ve meseleyi ilim ve mantık çerçevesi içinde mütalaa etmek daha doğru olur." (10) Daha önce de dikkat çektiğim gibi Atatürk burada açıkça İslam Tarihi'ne "faraziyelerle" değil, "ilim" ve "mantık" çerçevesinde bakmak gerektiğini belirtmiştir. Nitekim Atatürk "...Muhammed'in beyan ettiği sureler, uzun bir devirde dini tefekkürün mahsulü olmuştur," (11) diyerek, Kur'an'ın ortaya çıkışını da "akli" ve "mantıki" çerçevede açıklamaya çalışmıştır. Atatürk'ün katkılarıyla yazılan "Tarih II" kitabında "Kur'an ve Vahiy" başlığı altında Kur'an-ı Kerim'le ilgili ayrıntılı bilgilere yer verilmiştir: Kur'an'ın tanımından temel Kur'an kavramlarına, ayetlerin toplanmasından Kur'an'ın içeriğine kadar birçok Kur'an merkezli konu, alışılmışın dışında, bilimsel ve akıkı bir şekilde şöyle anlatılmıştır: "Muhammed'in peygamberliğinin başlangıcına dair birçok rivayet vardır. Bunlar pek çok efsaneye karışmıştır. Gerçekte Peygamberin ilk söylediği Kuran ayetinin ne olduğu kesin olarak bilinmemektedir..." (12) "Muhammed'in koyduğu esaslann toplu olduğu kitaba Kur'an denir. Bu esaslan ihtiva eden cümlelere ayet, ayetlerden mürekkep parçalara da sure derler. İslam rivayetlerinde bu ayetlerin Muhammed'e Cebrail adında bir melek aracılığıyla Allah tarafından vahiy, yani ilham edildiği kabul olunur." (13)
Hz. Muhammed'in sağlığında Kur'an ayetlerinin derilere, kemiklere, çömlek parçalarına, hurma dallarına yazıldığı ancak bir araya toplanamayıp ayrı ayrı parçalar halinde kaldığı, önce halife Ebubekir'in, son olarak da halife Osman'ın (656-664) Kur'an'ı topladığı, Kur'an toplanırken Fatiha suresi istisna, uzun surelerin başa, kısaların sona konulduğu, Kur'an surelerinin Mekke ve Medine'de söylendiği, Mekke ayetlerinin az çok hissi ve edebi, Medine ayetlerinin ise içerik olarak daha ciddi ancak edebi olarak Mekke'den zayıf olduğu belirtilmiştir. (14)
Sonra şöyle devam edilmiştir: "Kur'an'ın içindekiler başlıca üç bahisle incelenebilir:
Birincisi ve önemlisi, Allah'ın bir olduğuna ve O'ndan başka bir Allah olmadığına ve (Hz. Muhammed'in) O'nun resulü olduğuna inanmak.
İkincisi, hukuki hükümler ve ibadetler, Üçüncüsü, tarihe ait bilgilerdir." (15) 1400 yıl önce konulan hukuki kanunların yerine zaman içinde yeni kanunlar, usuller konulmak zorunda kalındığı, bunların da sonsuz olmayıp, zamanla değişmeye mahkum olduğu belirtilmiştir. Tarihe ait bilgilere gelince, yeni bilimlerin ortaya çıkardığı gerçeklerin yakın tarih bilgilerini bile temelinden sarstığı ifade edilmiştir. "İmana ait olan birinci esas sadeliği itibariyle gerçekten pek önemlidir. Bu esasın her muhatabın kabiliyetine göre izahında güçlük çekilmez." (16) Çok açıkça görüldüğü gibi Atatürk "İslamiyet'in Doğuşu ve Gelişimi" konusuna son derece akılcı ve bilimsel şekilde yaklaşmıştır.
- Kur'an surelerinin uzun bir dini tefekkürün ürünü olduğu,
- Peygamberin ilk söylediği Kur'an ayetinin kesin olarak bilinmediği,
- Muhammed'in koyduğu esasların toplu olduğu kitaba Kur'an dendiği biçimindeki değerlendirmeler neresinden bakılırsa bakılsın dinsel açıdan ezber bozan türdendir. Aslında konuya bilimsel açıdan bakılınca aşılmış "dinsel ezber"lerin bozulması çok doğaldır. Konuya sadece İslam dini açısından bakan sıradan bir Müslümanın bu değerlendirmeleri kabul etmesi imkansızdır. Ancak konuya bilimsel açıdan bakan, daha doğrusu buna cesaret edebilen bir Müslüman -hiç istemese de- eninde sonunda bu gerçeklerle yüzleşmek zorunda kalacaktır. Çünkü en azından şimdilik "Allah'tan vahiy alan peygamber!" dinsel bilgisini doğrulayacak hiçbir bilim; hiçbir bilimsel ölçü, yöntem ve bilgi yoktur. (17) Konuyu gerçekçi bir cesaretle şöyle örneklendirmek mümkündür: Dinsel açıdan bakınca, yani sadece vahyi dikkate alınca "Allah'ın kitabı!" olan Kur'an, konuya bilimsel açıdan bakınca, sadece pozitif bilimle, akıl ve mantık ölçüleriyle hareket edince "(Hz.) Muhammed'in kitabı!" olacaktır. Dolayısıyla lise tarih kitabında konuya bilimsel açıdan bakan Atatürk'ün "Muhammed'in koyduğu esaslann toplu olduğu kitaba Kur'an denir!" demesi "din düşmanlığı" değil tamamen bilimsel bir yaklaşımdır. İşte tam da burada yeniden Atatürk'ün sansürlenen mektubundaki "(ikra, bismi, Rabbi) safsatası" ifadesine dönersek, taşlar yerli yerine oturacaktır. Bilindiği gibi "ikra, bismi, Rabbi" ilkesi vahiy kaynaklı dinsel bilgilere göre Kur'an'ın ilk emridir (Rabbinin adıyla oku). Ancak bu dinsel bilgiyi doğrulayacak herhangi bir bilimsel veri -en azından şimdilik- yoktur. Yani bir anlamda Atatürk'ün laiklik anlayışında sadece din ve devlet işleri değil, din ve bilim işleri de birbirinden ayrılmıştır. Burada en temel sıkıntı, dinsel kültürün ve alışkanlıkların bilimin gelişmesini engellemesidir. Ancak Atatürk hurafelerden arındırılmış, sadeleştirilmiş, özleştirilmiş, Türkçe, yani anlaşılan bir İslam dininin akla ve bilime fazla engel olmayacağı düşüncesindedir. Ayrıca İslam dininin özü itibariyle de "akılcı" bir din olduğunu söylemektedir. (18) (19) (20) (21)
Şu sözler Atatürk'ündür:
"Bilhassa bizim dinimiz için herkesin elinde bir değer ölçüsü vardır. Bu değer ölçüsü ile hangi şeyin bu dine uygun olup olmadığını kolayca anlayabilirsiniz. Hangi şey ki akla, mantığa, milletin menfaatine, İslam'ın menfaatine uygunsa, kimseye sormayın, o şey dinidir." (22) Söz konusu bilim, bilimsel kitaplar olunca bu kitaplarda dini konulara bile mutlaka akılcı ve bilimsel pencereden bakan, gerektiğinde dinleri de eleştiren Atatürk, söz konusu din, dinsel kitaplar olunca dini konulara yine "akılcı" ancak bu sefer dinsel pencereden bakmıştır. Örneğin Atatürk'ün hazırlattığı ve ilkokullarda okutulan "Cumhuriyet çocuğunun Din Dersleri" adlı kitapta, yine Atatürk'ün hazırlattığı ve orduda okutulan "Askeri Din Dersleri" adlı kitapta ve Atatürk'ün Diyanet İşleri'nden Ahmet Hamdi Akseki'ye hazırlattığı iki ciltlik "Yeni Hutbelerim" adlı kitapta dinsel konular tamamen dinsel kaynaklara uygun olarak anlatılmıştır. Bu konudaki en çarpıcı örnek, Atatürk'ün İslam dininin ana kaynağı Kur'an-ı Kerim'i en mükemmel şekilde tefsir ve tercüme ettirmiş olmasıdır. İlginçtir! Lise tarih kitabı için Türk Tarih Kurumu Başkanı Tevfik Bıyıklıoğlu'na bir uyarı mektubuyla "bilimsel talimatlar" veren Atatürk, Kur'an tefsiri ve tercümesi hazırlayacak olan Elmalılı Hamdi Yazır ve Mehmed Akif Ersoy'a da 7 maddelik "dinsel talimatlar" vermiştir. (23) Bu
talimatlar arasında, ayetlerin arasındaki ilişkilerin gösterilmesi, ayetlerin iniş sebeplerinin kaydedilmesi, Hanefi fıkhına bağlı kalınması, ayetlerin işaret ettiği ilmi ve felsefi konularda bilgi verilmesi, Batılıların yanlış tercümeleri konusunda gerekli açıklamaların yapılması gibi önemli dinsel noktalar vardır. (24) Atatürk'ün bu dinsel talimatlarının da "akılcı" olduğu görülmektedir. Atatürk'ün bilimin ve dinin yeri konusundaki düşüncesinin özü şudur: Camide din, Kur'an kursunda din, din kitabında ve din dersinde (hurafelerden uzak şekilde) din; buna karşın çağdaş okulda bilim, tarih kitabında bilim, matematik ve fizik dersinde sadece bilim. Bu durum bir din-bilim çatışması doğurmaz mı Osmanlı'daki gibi iki farklı nesil ortaya çıkmaz mı diye sorulabilir. Aslında Atatürk bunun da önlemini almıştır: Bir taraftan toplumsal hayatta bilimin kapsayıcılık alanını sürekli genişletirken ve dini eğitimin yerine ulusal ve çağdaş eğitime ağırlık verirken, diğer taraftan anlaşılan, akılcı ve sade bir din anlayışının gelişmesi için çaba sarf etmiştir. Atatürk Türk Ocağı yetkililerine yaptığı bir konuşmada devrimin temel ilkesinin "dini" değil "milli" eğitim olduğunu şöyle ifade etmiştir: "Eğitim ya milli olur, ya dini olur; biz dini eğitimi aileye bıraktık. Milli eğitimi de devlete aldık." (25)
Kaynaklar:
(1) Celal Şengör, Aptalı Tanımak, 4. bas, İstanbul, 2015, s. 98.
(2) Celal Şengör, Aptalı Tanımak, 4. bas, İstanbul, 2015, s. 131.
(3) Celal Şengör, Aptalı Tanımak, 4. bas, İstanbul, 2015, s. 161.
(4) Sinan Meydan, Panzehir, s. 79.
(5) Doğu Perinçek, Atatürk, Din ve Laiklik Üzerine, İstanbul, 1995, s. 219.
(6) A. Afet İnan, Atatürk'ten Mektuplar, Ankara, 1989, s. 20.
(7) Ayrıntılar için bkz. Meydan, Bir Ömrün Öteki Hikayesi, Atatürk ile Allah Arasında, s. 237-242.
(8) Atatürk'ün bu yazıları incelendiğinde, L. Caetani'nin "İslam Tarihi"nden izler
taşıdığı görülmektedir. Ayrıca Atatürk'ün bu yazıları yazarken Afet İnan'a L. Caetani'nin "İslam Tarihi"nden bazı bölümleri çevirtmesi, onun Caetani'yi kaynak olarak kullandığını kanıtlamaktadır. Çeviriler için bkz. Perinçek, Doğu Perinçek, Atatürk, Din ve Laiklik Üzerine, İstanbul, 1995, s.
252-266.
(9) Sinan Meydan, Panzehir, s. 80.
(10) Doğu Perinçek, Atatürk, Din ve Laiklik Üzerine, İstanbul, 1995, s. 234, 235.
(11) Doğu Perinçek, Atatürk, Din ve Laiklik Üzerine, İstanbul, 1 995, s. 245, 246.
(12) Tarih II, Kemalist Eğitimin Tarih Dersleri (1931-1941), 4. bas., İstanbul, 2005, s. 91.
(13) Tarih II, Kemalist Eğitimin Tarih Dersleri (1931-1941), 4. bas., İstanbul, 2005, s. 90.
(14) Tarih II, Kemalist Eğitimin Tarih Dersleri (1931-1941), 4. bas., İstanbul, 2005, s. 92.
(15) Tarih II, Kemalist Eğitimin Tarih Dersleri (1931-1941), 4. bas., İstanbul, 2005, s. 92.
(16) Tarih II, Kemalist Eğitimin Tarih Dersleri (1931-1941), 4. bas., İstanbul, 2005, s. 92.
(17) Sinan Meydan, Panzehir, s. 78-86.
(18) Atatürk’ün Söylev ve Demeçler, s. 11,90.
(19) Ethem Ruhi Fığlalı, Atatürk ve Din, Millî Eğitim, Ankara-1981, s.134-135.
(20) Enver Ziya Karal, Atatürk’ten Düşünceler, Ankara-1969, s.66-61.
(21) Sadi Borak, Atatürk ve Din, İstanbul-1962, s. 33.
(22) Atatürk'ün Söylev ve DemeçIeri, C. II, s. 131, 132.
(23) Sinan Meydan, Panzehir, s. 85.
(24) Sinan Meydan, Akl-ı Kemal, Atatürk'ün Akıllı Projeleri, (5 cilt bir arada), s. 898, 899.
(25) Niyazi Ahmet Banoğlu, Nükte ve Fıkralarla Atatürk, 2. bas., İstanbul, 1978, s. 680, 681.
